Το Παρίσι δεν θα μπορούσε παρά να γιορτάσει τα 100 χρόνια σουρεαλισμού με μια μεγάλη έκθεση. Η πόλη και τα πρόσωπα –άλλα διάσημα, άλλα παραμελημένα ή υποτιμημένα– τα οποία γέννησαν το κίνημα που επηρεάζει μέχρι σήμερα τον κόσμο της τέχνης και πρωταγωνίστησαν στα 40 και κάτι χρόνια του εξαιρετικού δημιουργικού του αναβρασμού, ως την επίσημη διάλυσή του το 1969, παρουσιάζονται στην έκθεση «Σουρεαλισμός», η οποία γιορτάζει την επέτειο του κινήματος που γεννήθηκε το 1924 με τη δημοσίευση του ιδρυτικού Μανιφέστου του Αντρέ Μπρετόν και η οποία θα διαρκέσει από τις 4 Σεπτεμβρίου 2024 ως τις 13 Ιανουαρίου 2025.
Τόσο χρονολογικά όσο και θεματικά, το ταξίδι χαρακτηρίζεται από 14 κεφάλαια που παραπέμπουν στις λογοτεχνικές προσωπικότητες που ενέπνευσαν το κίνημα, όπως οι Λοτρεαμόν, Λιούις Κάρολ, Ντε Σαντ κ.ά., και στις ποιητικές αρχές που δομούν τη φαντασία των καλλιτεχνών.
Συνδυάζοντας πίνακες ζωγραφικής, σχέδια, ταινίες, φωτογραφίες και λογοτεχνικά ντοκουμέντα, η έκθεση παρουσιάζει τα έργα των εμβληματικών καλλιτεχνών του κινήματος Σαλβαντόρ Νταλί, Ρενέ Μαγκρίτ, Τζόρτζιο ντε Κίρικο, Μαξ Ερνστ, Χοάν Μιρό αλλά και των σουρεαλιστριών, συμπεριλαμβανομένων των Λεονόρα Κάρινγκτον, Άιθελ Κολχούν, Ντόρα Μάαρ.
Η συλλογική περιπέτεια και η φιλοσοφία του σουρεαλισμού, που τυπικά κράτησε 40 χρόνια, δεν τέλειωσε ποτέ. Τα 100 χρόνια του σουρεαλισμού είναι η σημαντικότερη επέτειος του 2024 για τον χώρο των τεχνών, της λογοτεχνίας αλλά και των δικαιωμάτων. Οι σελίδες του Μανιφέστου δημιούργησαν ένα παλιρροϊκό κύμα ελευθερίας που απλώθηκε σε όλον τον κόσμο και σε πολλές μορφές δημιουργίας, πέρα από τη λογοτεχνία, στις πλαστικές τέχνες, στη φωτογραφία, στον κινηματογράφο.
Τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, υπήρχαν ακόμη νέοι σουρεαλιστές που αναδύονταν, οι οποίοι παρήγαγαν τέχνη εξίσου εξαιρετική με εκείνη της δεκαετίας του 1920. Ακόμη και μετά το 1969, υπήρχαν καλλιτέχνες που, πιστοί στο κίνημα, επέμεναν ότι έκαναν σουρεαλιστικά έργα, παρά τον θάνατο του ιδρυτή του, Αντρέ Μπρετόν. Ο σουρεαλισμός ήταν πάντα μεγαλύτερος από ένα άτομο.
Η έκθεση στο κέντρο Πομπιντού οργανώνεται σε έναν σπειροειδή λαβύρινθο που απηχεί τη σκηνοθεσία της διεθνούς έκθεσης σουρεαλισμού το 1947 στην Galerie Maeght στο Παρίσι από τον Marcel Duchamp. Ο Duchamp έδωσε στην έκθεση του 1947 τη μορφή ενός λαβύρινθου, με έμπνευση από την ελληνική λέξη λάβρυς, ένα είδος διπλού πέλεκυ, ως τόπο όπου συμφιλιώνονται τα αντίθετα. Ως τόπος ο λαβύρινθος περικλείει ένα μυστικό με τη μορφή του Μινώταυρου: ένα διπλό ον, μισό άνθρωπος, μισό ζώο. Μέσα στον λαβύρινθο, «η ζωή και ο θάνατος, πραγματικός και φανταστικός, παρελθόν και μέλλον, μεταδοτικό και μη μεταδοτικό, υψηλό και χαμηλό, παύουν να εκλαμβάνονται ως αντιφάσεις», γράφει ο Μπρετόν. Είναι λοιπόν κατανοητό ότι ο λαβύρινθος έγινε το έμβλημα του σουρεαλισμού, αγκαλιάζοντας τη συμφιλίωση των αντιθέτων.
Η έκθεση προτρέπει τους επισκέπτες να αφήσουν στην πόρτα όλες τις ξεκάθαρες ιδέες που υπαγορεύονται από τη λογική. Ανάμεσα σε αυτούς τους τοίχους, η φύση «κατατρώει την πρόοδο», η νύχτα σμίγει με τη μέρα, το όνειρο σμίγει με την πραγματικότητα. Οι επισκέπτες μπαίνουν σε αυτή μέσα από μια τερατώδη γλυπτή πύλη που θυμίζει την είσοδο του παλιού Cabaret de l’Enfer (Καμπαρέ της Κόλασης), λίγα βήματα μακριά από το στούντιο του Μπρετόν στη Rue Fontaine. Μέσα στη σπείρα οι άνθρωποι θα φαίνονται να εξαφανίζονται σε έναν διάδρομο, για να βγουν σε έναν κεντρικό κόμβο όπου θα εκτίθεται το χειρόγραφο του Μπρετόν.
Αριστουργήματα από όλο τον κόσμο
Στην έκθεση οι επιμελητές συμπεριέλαβαν μόνο εκείνους τους καλλιτέχνες που ήταν αυστηρά σουρεαλιστές, τα ονόματα που περιλαμβάνονται στις λογοτεχνικές κριτικές και τις διεθνείς εκθέσεις. Αυτό φυσικά σημαίνει αριστουργήματα σε κάθε δωμάτιο: το «Untitled (Hand Shell)» της Dora Maar (1934), το «Dream» του Salvador Dalí και το «Empire of Light» του René Magritte (1954). Παρουσιάζει τα εμβληματικά έργα του κινήματος, δανεισμένα από τις κύριες διεθνείς δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές: «The Great Masturbator» του Salvador Dalí (Museo Reina Sofía, Μαδρίτη), «Personal Values» του René Magritte (SFMoMA, San Francisco), «The Child’s Brain» (Moderna Museet, Στοκχόλμη), «Song of Love» (MoMA, Νέα Υόρκη) του Giorgio de Chirico, «The Large Forest» του Max Ernst (Kunstmuseum, Βασιλεία), «Dog Barking at the Moon» του Joan Miró (Μουσείο Τέχνης Φιλαδέλφειας) κ.λπ.
Η επιμελήτρια της έκθεσης, Marie Sarré, θυμίζει ότι η τελευταία έκθεση για το σουρεαλιστικό κίνημα στο Centre Pompidou χρονολογείται από το 2002. Έκτοτε, το Centre Pompidou έχει διοργανώσει εκθέσεις με συγκεκριμένα θέματα («Η Ανατροπή των Εικόνων», «Σουρεαλισμός και Αντικείμενα» και «Τέχνη και Ελευθερία») και μονογραφικές εκθέσεις («Dalí», «Magritte» και «Dora Maar»), αλλά φαινόταν απαραίτητο να εισαχθεί μια νέα γενιά στο κίνημα στο σύνολό του, υπό το φως της πρόσφατης έρευνας σε μουσεία και ακαδημαϊκό κόσμο. Ο σουρεαλισμός θεωρείται από καιρό ως ένα πρωτοποριακό κίνημα που τελείωσε το 1940. Αυτό ουσιαστικά ακρωτηριάζει τη μισή ιστορία του, αφού συνεχίστηκε τουλάχιστον μέχρι τον Οκτώβριο του 1969, όταν διαλύθηκε επίσημα.
«Έτσι, φαινόταν απαραίτητο να εξετάσουμε το κίνημα στο σύνολό του, δίνοντας στον μεταπολεμικό σουρεαλισμό τη θέση που του αξίζει στην ιστορία της τέχνης. Επίσης, ο σουρεαλισμός δεν μπορεί πλέον να θεωρηθεί καθαρά παριζιάνικο ή και ευρωπαϊκό κίνημα. Τώρα ξέρουμε ότι εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο, στις ΗΠΑ φυσικά αλλά και στη Λατινική Αμερική, τη Βόρεια Αφρική και την Ασία, και ότι ενισχύθηκε πολύ από τις συνεισφορές όλων αυτών των διεθνών σκηνών», λέει και υπογραμμίζει ότι κανένα άλλο κίνημα του 20ού αιώνα δεν είχε τόσες γυναίκες να συνεισφέρουν ενεργά ως καλλιτέχνιδες, αντί να περιορίζονται σε απλές μούσες, όπως συνέβαινε τόσο συχνά.
Ένα κίνημα στη σύγχρονη εποχή
Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθεί η προοδευτική προοπτική και η πολιτική τοποθέτηση του κινήματος. Ο σουρεαλισμός είναι ένα εξαιρετικά σύγχρονο κίνημα. Η διάψευση των αξιών του δυτικού Διαφωτισμού, η αντιαποικιακή του ορμή και η επείγουσα ανάγκη να επανεφεύρει τη σχέση μας με το σύμπαν και τη φύση την οποία ενσωμάτωσε ήταν πρωτοποριακές για τη δεκαετία του 1920 και επίκαιρες σήμερα. Ο σουρεαλισμός υφίσταται σε αντίθεση με τις άλλες πρωτοπορίες της εποχής, οι οποίες τόσο συχνά προσκολλήθηκαν στη μηχανοποίηση και την εκβιομηχάνιση ως μορφές προόδου.
Οι σουρεαλιστικές εκθέσεις ήταν οι μεγάλες επιτυχίες της εποχής τους, προσελκύοντας χιλιάδες θεατές. Οι νεότερες γενιές σήμερα μπορεί να μη γνωρίζουν για το κίνημα, αλλά πολλοί σίγουρα συμμερίζονται τις αξίες του.